Identificatieplicht, het paard van Troje

Wordt Big Brother werkelijkheid?

De aanslagen van elf september gaven het veiligheidsdenken een ongekende impuls. Om de nationale veiligheid op te voeren en het risico van terreurdaden te verminderen nemen regeringen over de hele wereld hun toevlucht tot technologieen als biometrie, videobewaking, het onderscheppen van e-mail en telefoonverkeer, koppelen en raadplegen van bestanden en nieuwe wettelijke bevoegdheden om de controle op individuele burgers te vergroten. De veiligheidswaan heeft grote gevolgen voor de persoonlijke levenssfeer van ons allen.

Marcel Heijman

In een brief van 16 oktober 2001 aan de voorzitter van de Europese commissie, stelde de Amerikaanse president George W Bush al dat hij verregaande samenwerking wilde op het gebied van paspoortcontrole en visaverstrekking. Bovendien moest alle informatie over verdwenen identiteitspapieren met de VS worden gedeeld. In mei van dit jaar ging Bush weer een stap verder en tekende hij een wet die bepaalt dat voor alle landen die niet voor 2004 een biometrisch paspoort hebben, weer een visumplicht gaat gelden. Aan alle bevriende landen waaronder ook Nederland stelt Bush de voorwaarde om paspoorten te voorzien van een digitale vingerafdruk, iris of gezichtsscan. Op zich is dat geen verrassende ontwikkeling, wereldwijd was er al een tendens om het gebruik van identiteitskaarten en biometrie te bevorderen en te combineren. Nieuw is alleen de snelheid van allerlei privacyaantastende maatregelen.In alle EU lidstaten bestonden al ruim voor de elfde september plannen voor een biometrisch paspoort. Daarnaast probeert men in elk Europees land een aparte elektronische identiteitskaart in te voeren die recht geeft op werk, verzekering enz. In sommige landen is die ontwikkeling nieuw zoals in Groot Brittannie, in andere landen is de kaart, die men verplicht wil stellen, de opvolger van een reeds bestaand document zoals de sociale verzekeringskaart in Belgie en de gule kort (gele kaart in Denemarken. Een biometriekaart wordt in vrijwel elk land gezien als het middel tegen illegale immigratie.

In Nederland
Ook in Nederland staan de ontwikkelingen niet stil. Een van de laatste besluiten die het paarse kabinet heeft genomen, betreft de opname van een chip in het paspoort. Tijdens de coalitiebesprekingen van het kabinet Balkenende waren de drie coalitiepartijen en Procureur Generaal de Wijkerslooth, het al heel gauw eens dat er een algemene identificatieplicht gaat komen. Als het aan het CDA ligt wordt dat niet alleen een toonplicht maar zelfs een draagplicht voor iedereen en het voorstel moet zo snel mogelijk door de kamer. Als het CDA met de VVD door regeert, zal dat alsnog gerealiseerd worden. Het niet kunnen tonen van een identiteitsbewijs betekent een boete of anderszins een strafverzwarende omstandigheid, op deze wijze wil men zelfs jeugdcriminaliteit aanpakken. Voordat de nieuwe coalitie aan de macht kwam had de VVD in het parlement bij monde van Atzo Nicolai al een paar proefballonnetjes opgelaten. Op 6 mei, de dag dat Fort uyn werd vermoord, pleitte Nicolai voor een identificatieplicht door middel van een speciale kaart in de vorm van een bankpas. Daarop komt een foto, naam, geboortedatum, adres en sofi-nummer. De pas bevat verder een chip voor een irisscan en de opslag van andere gegevens, zoals strafrechtelijke gegevens. Op die manier wil Nicolai een opgelegd stadionverbod of uitgaansverbod, en ook het verkoopverbod op alcohol aan jongeren onder de 16 jaar, handhaven. Een ander gedeelte op de pas wordt gereserveerd voor gegevens van de gemeente en de sociale dienst en in de toekomst kunnen nog meer functies worden toegevoegd. Voor de nieuwe pas heeft Nicolai al een naam, Service Pas, geen erg originele naam zoals we straks zullen zien.

Burger Service Nummer
Het eerste kabinet Balkenende mag dan wel zijn gevallen maar ondertussen gebeurt er wel het een en ander. Zo schreef minister Remkes een brief aan de tweede kamer met de mededeling dat iedereen een Burger Service Nummer krijgt . Met dit nummer kan iemand sneller worden geholpen bij allerlei overheidsinstanties die op hun beurt weer sneller gegevens kunnen uitwisselen. Het nummer is gewoon het sofi-nummer en iedereen die dat nog niet had maar wel staat ingeschreven (met een A nummer ) krijgt een apart service nummer. Hierdoor zou de privacy beter beschermd kunnen worden. Wat die naa msverandering aan privacybescherming bijdraagt is niet echt duidelijk, het is weer de zoveelste poging te verhullen dat we allang met een universeel persoonsnummer te maken hebben. Burger Service, waar hebben we dat meer gehoord? Alleen critici die dit soort ontwikkelingen al langer volgen weten het antwoord. De vaderlandse pers tast dus nog in het duister. De Burger Service Kaart , dat idee werd in in 1997 in Nederland gelanceerd. Een kaart met een aantal opties, zoals het projectbureau Burger Service Kaart meedeelde. Een chipkaart met biometrie waarop paspoort, ziekenfonds en nog andere zaken, bijvoorbeeld gegevens van de sociale dienst gezet konden worden.In Haarlem en Delft werd er al mee geexperimenteerd, en de naam? Wel die werd gewoon uit het Engels overgenomen en wat wordt verhuld is dat we niet met service maar met een controle-instrument te maken hebben. Hoe we die kaart ook noemen, het is geen simpel stukje plastic, niet slechts een ID bewijs maar een component van een interactief systeem, waaraan de sociaal maatschappelijke structuur van de samenleving kan worden opgehangen. Dit is geen proces waar door vrije democratische burgers om werd gevraagd, maar een proces waar door beleidsmakers bewust op aangestuurd wordt. Het doel is controle en beheersing. Rechten zoals het recht op werk, zorg, onderwijs enz. zijn niet meer vanzelfsprekend maar worden slechts door een identiteitskaart gegarandeerd die een belangrijke schakel is in het proces van politieke en technologische controle.

Asielzoekers
Hoever controle door middel van een chipkaart kan gaan wordt vooral duidelijk in zuidoost Aziatische landen als Thailand en Maleisie. In Maleisie is men op dit moment het verst. Iedere burger heeft een zg. Government Multi Purpose Card, een chipkaart met een opslagruimte van 32 Kb. In feite is het een kleine microprocessor voor het uitwisselen en bewerken van informatie. De kaart met vingerbiometrie die dienst doet als paspoort en rijbewijs, bevat behalve de naam, geboortedatum, nummer, pasfoto en nationaliteit ook het adres en gegevens over ras, religie, medische en justitiele gegevens. Tevens doet de kaart, die de bijnaam Mykad heeft gekregen dienst als chipknip. Met een kleine kaartlezer vergelijkbaar met een saldolezer voor een telefoonkaart of chipknip, kunnen burgers zelf enige informatie uitlezen. De politie heeft natuurlijk met een uitgebreidere terminal meer mogelijkheden, maar de controle gaat nog verder. Het systeem is gecentraliseerd en loopt op enkele bij de overheid gecentraliseerde Unisys servers. Gezochte en ongewenste personen kunnen op een zwarte lijst worden gezet die op elke aangesloten terminal kan worden gedownload. Daarnaast kan de lijst met actuele informatie ook draadloos naar mobiele terminals (portofoon en kaartlezer ineen) worden verzonden. Overal waar de regering dat nodig acht worden detectiepoortjes geinstaleerd. Loopt er een gezocht persoon door een poortje dan gaat er een alarmsignaal af. Natuurlijk zijn die poortjes ook op vliegvelden geinstaleerd zodat men weet wie het land verlaat en wie er terugkomt. Volgens Datuk Azizan Ayob is Maleisie bezig zich te ontwikkelen tot een k ennis en informatie maatschappij waarin de Mykad een noodzakelijk onderdeel is. De kaart geeft in de toekomst ook toegang tot de elektronische snelweg en openbare telefoons, anders gezegd, er gaat ook voor internet en andere elektronische communicatiemiddelen een identificatieplicht gelden. Natuurlijk krijgt de kaart ook een belangrijke rol als betaalmiddel in de e-commerce, handel via internet. 32 Kb wordt inmiddels niet meer voldoende geacht zodat de Maleisische regering begonnen is met de uitgifte van een kaart van 64 Kb.

Het zijn niet alleen de zuidoost Aziatische landen waar grote groepen mensen verregaand gecontroleerd worden, als het om asielzoekers gaat kan het vrije westen er ook wat van. In Nederland krijgen asielzoekers een chipkaart voor registratie en een dossier. De kaart is voorzien van de biometrische afdruk van de rechterduim. Regelmatig moeten asielzoekers zich met de kaart melden aan een terminal en moeten ze hun duim op een sensor leggen voor identificatie, soms weer vier keer per dag. Blijft de melding twee keer achterwege, dan wordt de asielprocedure beeindigd. De angst voor illegale immigratie en de wens grote groepen vluchtelingen te controleren is al jarenlang een belangrijke impuls om te registreren en te controleren. In december 2001 kwam Pascal Smet, hoofd van de Belgische immigratie en asiel dienst, op een Verenigde Naties vergadering in Geneve waar ook ministers aanwezig waren, met het idee om van iedere persoon waar ook ter wereld, vingerafdrukken te nemen en die in een universeel systeem te registreren. In de EU wordt al een Europees systeem overwogen op basis van vingerafdrukken of een oogscan. Volgens Smet zou een dergelijk systeem over de hele wereld ingezet kunnen worden om immigratiestromen te beheersen. Minister Philip Ruddock van Australie was echter niet overtuigd en liet later via een woordvoerster weten dat hij een systeem om meervoudige asielaanvragen zou steunen maar dat hij een universeel identificatiesysteem te ver vond gaan.

De Nederlandse asielkaart maakte in duitsland zoveel indruk, dat het Duitse ministerie van Binnenlandse Zaken aan Orga Consult de opdracht gaf het maximale potentieel aan controlemogelijkheden van de kaart te onderzoeken. Men kwam tot de conclusie dat technisch gezien alles mogelijk is. Op de kaart zouden meer dan achttien functies gezet kunnen worden zoals, ID bewijs, land van herkomst, huissleutel, chipknip, gegevens over de asielprocedure, gegevens van de sociale dienst. Zonder asielkaart zou er van geen enkele dienst gebruik gemaakt kunnen worden en zou een verblijf in Duitsland onmogelijk worden. Vluchtelingen- en privacy organisaties protesteerden maar waarschijnlijker is het dat het negatieve image van de chipkaart er toe leidde dat het project voorlopig werd stopgezet. Een overduidelijke stigmatisering van een groep plus de maximale inzet van controlemogelijkheden zouden geen goed begin geweest zijn op weg naar een Burgerkarte.

Gezichtsherkenning
Met de burgerkaart is men in Belgie al een stuk verder waar inmiddels de opvolger van de huidige sociale verzekeringskaart wordt gepland. Een nieuwe kaart met digitale handtekening (public key infrastructure) moet het burgers mogelijk maken zich op internet te identificeren om contact op te nenmen met de overheid of elektronisch geldtransacties uit te voeren. Voor alle duidelijkheid, in Belgie waar al vanaf de eerste wereldoorlog een identificatieplicht geldt, is de sociale verzekeringskaart verplicht, bij de aanvraag ervan komt zelfs de politie controleren of iemand wel op het opgegeven adres woont. De nieuwe kaart wordt waarschijnlijk een trendsetter voor de rest van de EU waar de Britten nog het meest uit de pas lopen. Bij herhaling stond ook in het Verenigd Koninkrijk de National Identitycard op de politieke agenda, maar het idee bleek slecht verkoopbaar. Om de angst en de kritiek dat het in werkelijkheid om een intern paspoort gaat, te omzeilen, is de naam omgedoopt in Entitlement Card ( kaart die recht geeft op werk, verzekering enz.) Als David Blunkett erin zou slagen de kaart in te voeren, betekent dat een aanpassing aan de rest van Europa, waar uiteindelijk alle ontwikkelingen op dit gebied moeten leiden tot een gestandaardiseerde elektronische identiteitskaart, met biometrie en persoonsnummer voor iedere inwoner van de EU Om die standaardisatie te bevorderen wordt er een nieuw Europees sofi-nummer ontwikkeld, in de commissie die dit idee verder uitwerkt zit o.a. Frits Bolkestein Verder loopt er in diverse Europese gemeenten een pilootproject met de zg. FASME kaart ( Facilitating Administrative Sevice for Mobile Europeans) Doel is om de administratieve rompslomp bij verhuizingen van arbeidskrachten van het ene naar het andere land te vergemakkelijken, door zoveel mogelijk gegevens op een kaart op te slaan.

Biometrie en paspoorten
President Bush eist van alle "bevriende" landen dat ze in 2004, biometrie in het paspoort hebben opgenomen. Waarschijnlijk wordt die limiet niet gehaald. In Nederland en ook in andere landen is de biometrische identiteitskaart, de al eerder genoemde "Burger Service Kaart" nog in de testfase. De experimenten in Delft zijn niet vlekkeloos verlopen door verkeerde software en in Haarlem heeft men slechts met biometrie kunnen experimenteren als achterpadbeveiliging. De apparatuur werkte niet altijd naar wens (wat ook aan het weer lag) en is weer weggehaald, de bewoners hebben echter nauwelijks begrepen waar het werkelijk om ging. Men wacht bovendien op het rapport van de ICAO ( International Civil Aviation Organisation) dat pas eind 2003 uitkomt, en waarin aanbevelingen worden gedaan welke vorm van biometrie het beste in het paspoort kan worden opgenomen, een vingerafdruk, irisscan of scan van het gezicht. Een irisscan wordt het meest betrouwbaar geacht, omdat daarbij de foutmarge het kleinst zou zijn. Toch bestaat er in regeringskringen een voorkeur voor een scan van het gezicht, ook in Nederland waar men vast een voorschot heeft genomen door te eisen dat de pasfoto voor het nieuwe paspoort, die ook in een database wordt opgeslagen, recht van voren opgenomen moet zijn. Waar die ontwikkeling toe leidt zien we op dit ogenblik in Canada waar men zelfs niet kon wachten tot iedereen zijn paspoort heeft vernieuwd. Een nieuwe database moet alle foto?s gaan bevatten van alle tien miljoen Canadezen, die ooit een paspoort hebben aangevraagd om vervolgens met een gezichtsherkenningsprogramma alle gezichten die meer dan een keer voorkomen, op te sporen . Daarvoor worden alle huidig op fiches aangebrachte pas foto's ingescand."We willen alleen de fraudeurs er uithalen" zegt Marina Moraitis, woordvoerster van paspoortzaken in Ottawa ? Mensen die meer dan een paspoort aanvragen onder een andere naam. Moraitis is zich er echter van bewust dat de database ook voor andere doeleinden gebruikt kan worden. Producenten van biometrische apparatuur prijzen het systeem dan ook aan om terroristen op te sporen door alle foto's te vergelijken met foto’s van gezochte personen.

Controle standaardidisatie en uitsluiting
Over de wenselijkheid van biometrie wordt eigenlijk nauwelijks een publieke discussie gevoerd, ook niet in Nederland .De pers die nog steeds een irisscan verward met irisscopie laat het schandelijk afweten. Daarbij is er alle reden voor kritiek, omdat biometrie helemaal niet zo betrouwbaar is als ons wordt voorgehouden. Uit rapporten uit binnen- en buitenland blijkt dat er bij vingerbiometrie een foutmarge bestaat van vijf procent of meer en bij gezichtsherkenning een foutmarge van maar liefst twintig tot vijf en twintig procent. De resultaten met de iriscan die het meest betrouwbaar wordt geacht, worden voorlopig nog geheim gehouden maar ook daar bestaat een foutkans ( met name dat een klein percentage personen ten onrechte door de apparatuur niet wordt herkend (dit soort vergissingen treffen niet constant de zelfde mensen, het zou iedereen een keer kunnen overkomen. Biometrie wordt ons voorgesteld als middel tegen fraude en identiteitsdiefstal maar of het ook zo werkt is zeer de vraag. De grootschalige fraude met het Social Security Number in de Verenigde Staten en met het sofi-nummer in Nederland zijn juist het gevolg van wetten waarbij illegalen willens en wetens van het maatschappelijke verkeer worden uitgesloten, met andere woorden, wetten als de koppelingswet en de identificatieplicht werken identiteitsdiefstal in de hand. Dit is ook een belangrijk argument in de strijd tegen de 'Entitlement Card' De Britse regering geeft o.a. identiteitsdiefstal als reden voor de invoering, terwijl in werkelijkheid het Verenigd koninkrijk geen grootschalige identiteitsfraude kent zoals de VS of zelfs Nederland. Als men identiteitsfraude wil bestrijden met biometrie zal de fraude met biometrische apparatuur toenemen. In de VS kan men nu al door laboratoria voor $25.- een valse vingerafdruk laten maken om een vingerscanner voor de gek te houden. Een algemene identificatieplicht draagt nauwelijks bij aan criminaliteitsbestrijding zoals de praktijk in andere landen laat zien , en levert ook geen zinvolle bijdrage aan terrorismebestrijding. Chipkaarten zijn vooral een service aan de overheid zelf, die er baat bij heeft als iedereen gecontroleerd gaat worden. Het begint met groepen als asielzoekers om zich daarna via andere kwetsbare groepen, zoals uitkeringsgerechtigden uit te breiden. Controle, standaardisatie en uitsluiting zijn de werkelijke redenen voor invoering en tegelijkertijd de belangrijkste reden voor afwijzing. Wat op het spel staat is niets minder dan onze vrijheid die stap voor stap aan het veiligheidsdenken wordt opgeofferd terwijl veiligheid nooit door toenemende repressie kan worden gegarandeerd!

Laatste nieuws
Vrijdag 13 december stond er in de kranten te lezen, ’’Iedereen van twaalf jaar en ouder moet een geldig identiteitsbewijs bij zich dragen. Dit staat in een ontwerpwetsvoorstel van minister Donner van justitie dat vrijdag bekend werd gemaakt. Wie desgevraagd geen document aan de politie kan laten zien, riskeert een gevangenisstraf van maximaal twee maanden of een boete van maximaal 2250.- euro. De identificatieplicht geldt dus niet alleen voor verdachten van een strafbaar feit. Donner heeft het voorstel om advies gestuurd naar aan onder meer het College Bescherming Persoonsgegevens, de Nederlandse Vereniging voor Rechtspraak en de Nederlandse Orde van Advokaten.

Dit artikel verscheen in Frontier Magazine, januari / februari 2003. www.sfs.nl
e-mail info@fsf.nl

NB. Het wetsvoorstel heeft inmiddels forse kritiek gekregen van het College Bescherming Persoonsgegevens, een algemene identificatieplicht zoals Donner die voorstelt, vormt een onevenredige inbreuk op de privacy zonder dat de noodzaak daarvan is aangetoond. Het is strijdig met art.8 EVRM dat het recht op de persoonlijke levenssfeer waarborgt. (en strijdig met Grondwet Art.10) Het zal bovendien leiden tot grootschalige controle en registratie van niet verdachte personen. Ook de Orde van Advokaten , de Jeugdraad en zels politiebonden hebben zich negatief uitgelaten. Alleen de Raad van Hoofdcommisarissen is voor. De raad pleit bovendien voor biometrische identiteitsbewijzen en wil willekeurig steekproeven houden om te zien of iedereen zich aan de algemene identificatieplicht zal houden. In regeringskringen bestaat een voorkeur voor een gezichtsscan in het paspoort, ondanks het hoge foutpercentage. Men wil nl. deze vorm van biometrie koppelen aan camera s met gezichtsherkenningssoftware, die op vliegvelden geinstalleerd worden.